– Пачнем з тлумачэння назвы праекту і яго сутнасці.

– Калі я ўпершыню прамовіла ўслых «New Home Project», гэта прагучала як назва фірмы, што займаецца планаваннем і пабудовай дамоў. І гэта ідэальна зрэзанавала з тым, што нашая каманда збіралася рабіць: з дапамогай фотаздымкаў будаваць вакол сябе новы свет і распавядаць пра гэты досвед.

Фактычна, праект пачаўся з публікацыі ў польскім часопісе «Pismo», разам з якім мы выйгралі грант ад Міжнароднага інстытуту прэсы для стварэння матэрыялу на беларускую тэму. На той момант (канец 2021 – пачатак 2022 года) сітуацыя вакол беларускіх палітычных уцекачоў адышла з навіннага парадку Польшчы, таму я набыла некалькі аднаразовых стужкавых камераў і завезла іх у прытулак для беларусаў у Варшаве, зарганізаваны польскім фондам «Humanosh». Дарослыя былі маімі суразмоўцамі, а дзеці сталі суаўтарамі фотарэпартажу. Яны здымалі ўсё, што было для іх важным, цікавым і новым.

Дарослыя не заўсёды былі радыя раптоўнай увазе ад папарацы, але менавіта неардынарны і просты погляд на рэчы з дзіцячай перспектывы падштурхнуў мяне да думкі пра серыю фотазаняткаў для дзяцей з досведам вымушанай эміграцыі. Было відаць, што для дзяцей гэта, з аднаго боку, прыгода, а з другога – магчымасць падзяліцца тым, што адбываецца з імі ў новай краіне.

– Ты яшчэ працавала над матэрыялам, калі пачалася вайна?

– Нумар з матэрыялам быў ужо надрукаваны і выйшаў напачатку сакавіка. Калі ўпершыню перагледзела публікацыю на паперы, думка пра заняткі здалася яшчэ больш актуальнай, чым да падзеяў лютага. Тады з'явілася ўсведамленне, што працаваць трэба з досведам вымушанага пераезду ўкраінскіх бежанцаў. Параўноўваць палітычнае бежанства з уцёкамі ад вайны, безумоўна, цяжка, але пры зносінах з сем'ямі з Беларусі і Украіны я стала заўважаць падобныя страхі і траўмы ў дарослых і дзяцей. Пагадзіцеся, ёсць штосьці агульнае ў досведзе беларускай сям'і, якая лясамі-балотамі нелегальна ўцякае з Менску ў Кіеў, пераязджае ў Бучу, цудам выбіраецца адтуль – і досведам перасяленцаў з Данбасу, якія бягуць з Кіева ўжо пад абстрэлам.

– 24 лютага для многіх украінцаў беларусы перасталі быць палітычнымі ўцекачамі. Цяпер яны грамадзяне краіны, з тэрыторыі якой на іх ляцяць ракеты. Пра якія супольныя заняткі гаворка?

– Адна з ключавых думак матэрыялу ў часопісе «Pismo» – што рэпрэсіі ў Беларусі ўплываюць і на жыццё людзей унутры краіны, і на жаданне еўрапейцаў дапамагаць тым, хто бяжыць і не падтрымлівае дзеянняў улады. Наш праект дае голас тым маладым беларусам і беларускам, чые сем'і заплацілі вельмі высокую цану за жаданне жыць у краіне, якая не бамбіць суседзяў. Тое, што гэтым досведам і гісторыяй яны дзеляцца з аднагодкамі з Украіны, робіцца пэўнага кшталту супольнай псіхатэрапіяй, урокам гісторыі Беларусі. Многія ўкраінцы толькі ў польскіх прытулках і сховішчах даведваюцца, хто такія палітычныя зняволеныя ў Беларусі, што імі становяцца за выпадковае супадзенне белага і чырвонага на шкарпэтках, за скрынку ад тэлевізара LG на гаўбцы.

Для дзяцей і падлеткаў, якія гэтак жа, як і дарослыя, апынуліся ў крызісе, вельмі важна мець зносіны з тымі, хто не толькі падзяляе іхныя перажыванні, але і расшыфроўвае іхныя эмоцыі і паводзіны дарослых. Фота дае магчымасць назіраць і аналізаваць тое, што адбываецца вакол, робіцца тым інструментам, што дапамагае авалодаць эмоцыямі, сфакусавацца на сваім стане ў канкрэтнай сітуацыі.

– Гэта высновы з уласнага досведу ці ёсць даследаванні?

– Ільвіная частка асабістага досведу, журналісцкага назірання і размовы са спецыялістамі ў крызіснай псіхалогіі і псіхалогіі траўмы. У 2017–2018 годзе ў мяне быў перапынак у журналістыцы, я апынулася ў новай краіне без ведання мовы на тым узроўні, каб працаваць паводле спецыяльнасці, таму давялося пазнаёміцца з побытам працоўнага мігранта. Праўда, мяне атачалі цудоўныя людзі, якія дапамаглі вывучыць мову і цярпелі тое, што я ўвесь час здымаю іх і сябе. Фота дапамагло мне прыняць і прааналізаваць тое, што адбываецца, пазнаёміла мяне з асобаю, якой я ў сабе ніколі не бачыла.

Хтосьці можа сказаць, што мой досвед несувымерны з досведам таго, хто сутыкнуўся з вымушаным пераездам. Але любы досвед міграцыі пакідае на асобе адбітак. На першай сустрэчы з удзельнікамі праекту я заўсёды імкнуся паказваць свае фотаздымкі з таго перыяду і распавядаць пра тое, як часта сэлфі дапамагала перастаць плакаць. Бачу здзіўленне і разуменне ў іхных вачах: мой досвед сугучны іхным перажыванням і рэакцыі на тое, што адбываецца.

– Колькі гадоў удзельнікам праекту? Ці ёсць узроставыя абмежаванні?

– Наймалодшаму нашаму аўтару 5, найстарэйшаму – 23. Асноўныя ўдзельнікі праекту – жыхары шэлтараў «Мірны дом», з пачатку вайны «Humanosh» зарганізаваў ужо чатыры такія. Дарэчы, фонд і падтрымаў, і прытуліў наш праект. Ёсць дзеці са школы з варшаўскага раёну Прага, дзе вучацца шмат дзяцей і падлеткаў з сем'яў з досведам міграцыі, плюс суполка ўкраінскай моладзі, апеку над якой узяў варшаўскі калектыў «Inclusive.Buzz».

Спачатку заняткі праходзілі без падзелу на групы, але цяпер такая неабходнасць з'явілася. Так што плануем групы з 7 да 13, з 14 да 18 і з 18 да 23 гадоў максімум па восем асобаў. Калі ў групе больш, пачынаецца балаган.

– Раскажы больш падрабязна аб праекце. Вы валанцёры ці маеце фінансаванне?

– Першыя аднаразовыя камеры я набыла з гранту, пра які казала вышэй. Потым стала прыходзіць у «Мірны дом» са сваім фотаапаратам і стужкай, давала яго таму, хто хацеў паздымаць. Пару разоў куплялі стужку мае знаёмыя. Улетку напісала ў Facebook, што гатовая прыняць у падарунак для заняткаў любыя камеры, якія людзям не шкада аддаць дзецям з «Мірнага» і, хутчэй за ўсё, не атрымаць назад – дзеці, самі разумееце. Так назбіралася каля дзесяці фотаапаратаў, чатыры з якіх мае, а тры не перажылі баявога хросту.

У першыя месяцы вайны было няёмка прасіць грошай на праект – увесь свет данаціў на ЗСУ і збіраў на «Байрактары», палякі масава дапамагаюць уцекачам жытлом, рэчамі, прадуктамі. Хіба ва ўсёй гэтай сітуацыі мне цяжка з'ездзіць да дзяцей, даць ім сваю камеру паздымаць, пасядзець вольны вечар? З часам здаровы сэнс перамог і я нарэшце папрасіла падтрымання ў адной медыяарганізацыі.

Так «Humanosh» змог набыць для нашых заняткаў камеры, сабралася невялікая каманда, з якой плануем выдаткаваць астатнія грошы на арганізацыю выставы. На далейшую працу, бадай, будзем збіраць данаты на сайце «Humanosh».

– Чым займаецца каманда? Хто гэтыя людзі?

– У нас ёсць крызісны псіхолаг, дзве асобы, якія разумеюць, як весці сацыяльныя сеткі, як зняць для іх відэа пра тое, што мы робім, а таксама як зарганізаваць групу, каб яна цалкам даехала з «Мірнага дому» да месца заняткаў. Праграмай сустрэчаў, іх правядзеннем і ўсёй менеджарскай і адміністрацыйнай працай займаюся я.

У кожнага з нас ёсць свой досвед міграцыі – палова каманды пільна выязджала з Беларусі. Таму мы працуем у праекце ў тым ліку і са сваімі траўмамі.

– Як выглядаюць сустрэчы?

– Цяпер ужо выпрацавалася пэўная структура: адна-дзве тэматычныя сустрэчы на тыдзень, але фотаапараты з удзельнікамі застаюцца пасля заняткаў. Яны атрымліваюць іх на месяц і могуць здымаць усё, што ім цікава. Мы не даем пэўных заданняў, што і як трэба здымаць. Гэта фрыстайл, дзе кожны паказвае тое, што яму важнае, як ён гэта бачыць. Потым мы разам глядзім і размаўляем пра тое, што атрымалася зняць. Так я дазнаюся пра дзяцей, даю парады і кажу пра тое, што атрымліваецца лепей – а на што варта звярнуць увагу. Хоць у нас і фотазаняткі, да фотаздымкаў мы ставімся як да тэрапіі: важная эмоцыя і прычына, на падставе якой з'явілася тое ці іншае фота, а не прафесіяналізм фатографа.

Галоўнае – стварыць бяспечную прастору, дзе можна смела гаварыць пра пачуцці, перажыванні і страхі. Гадамі фатаграфія дапамагала людзям у барацьбе з дэпрэсіяй і крызіснымі станамі. Я ведаю некалькі прыкладаў, калі фота рабілася шчытом, што дапамагае не страціць сябе. Хачу, каб дзеці ведалі пра гэта і ўмелі карыстацца фатаграфіяй як інструментам самадапамогі.

Ёсць у гэтым і адукацыйны момант. Кожныя заняткі мы намагаемся праводзіць у новым месцы, звязаным з візуальным мастацтвам і фатаграфіяй. Напрыклад, на адных занятках былі на выставе, прысвечанай цвілі. Дзеці амаль гадзіну бегалі па галерэі і знаходзілі на фота то вершнікаў на цмоках, то сняжынкі, то сюжэт паглынання чорнай дзіркай нашага Сусвету.

– Удзел у занятках бясплатны?

– Безумоўна. Неабавязкова мець свае фотаапараты, але калі хтось мае камеру і жаданне ў ёй разабрацца – таксама прыходзьце.

– Слоган вашага праекту: «Дом там, дзе я». Чаму?

– За апошнія дзесяць гадоў я пераязджала столькі разоў, што і падлічыць цяжка. Таму разумею, наколькі важкая сувязь з месцам, дзе ты нарадзіўся і пачуваешся ў бяспецы. У многіх дзяцей і юнакоў гэтае адчуванне забралі, а дом у простым сэнсе знішчылі. Я веру, што тэрапеўтычны эфект фота дапаможа прыняць і палюбіць тое месца, дзе яны мусілі апынуцца, знайсці новых сяброў і распавесці сваю гісторыю тым, каго яна можа натхніць на пошукі свайго новага дому.

Аліна Аляшкевіч, псіхолаг «New Home Project»

– Калі дзеці перажываюць траўматычны досвед бежанства, важна, каб траўма не ператварылася ў закрытую капсулу ў іхнай свядомасці. Часта сітуацыю ўскладняе тое, што іхныя бацькі самыя застаюцца ў стрэсе і траўме, звязанай з вымушаным перамяшчэннем. Гэты стан можна зразумець: губляецца сувязь з Радзімай і сябрамі. І калі ў дзяцей не атрымліваецца самастойна выйсці з гэтага крызісу ў стабільны кантакт з бацькамі і аднагодкамі, на дапамогу прыходзіць сімвалічны спосаб дзяліцца перажываннямі, абыходзячы ахоўныя механізмы псіхікі. Гэта тое, што мы робім у «New Home Project».

Вельмі часта псіхіка дзіцяці ратуе яму жыццё тым, што выгнятае траўматычны досвед. Але гэты працэс, на жаль, мае сваю цану і зусім непрадказальна даецца ў знакі ў дарослым узросце. На дапамогу можа прыйсці самавыяўленне. Факусаванне на харастве навакольнага свету і магчымасць дзяліцца адчуваннямі ад новай рэчаіснасці выцясняюць боль. Ён не ператвараецца ў капсулу вакол дзіцяці, а трансфармуецца ў перажыванні і прапрацоўваецца праз сімвалізм фатаграфіі. А калі ў кагосьці няма смеласці словамі выказаць стаўленне да таго, што адбываецца, судакрананне з досведам аднагодка можа натхніць на візуалізацыю свайго стану. Гэта пэўная легалізацыя траўмы, пра якую не заўсёды трэба казаць услых, але можна выказвацца праз мову вобразаў і знакаў.